Antropometri
Antropometri Yunanca Antropos (İnsan) ve Metikos
(Ölçü) sözcüklerinden oluşan ve insan vücudunun ölçülerini konu edinen bir
bilim dalıdır. İnsan vücudunun ölçülerini elde ederken bu ölçülerin çeşitli
topluluklar, meslekler, yaş ve cinse göre farklı oluşlarını etkileyen
etmenlerin araştırılmasını da Antropometrinin araştırma konuları arasına girer.
“Mühendislik Antropometrisi” ise bu ölçüleri
mühendislik açısından değerlendirir ve inceler. Bu tür değerlendirmeye “sanayi
antropometrisi” adı da verilmektedir.
Çalışma yerlerinin düzenlenmesinde iyi tanımlanmış,
ölçü noktaları arasında ölçülmüş olan insan vücuduna ait uzuvların en, boy,
çevre vb. Ölçülerine de gereksinim vardır. Çalışan insanların fiziksel
rahatlıkları ve beden yeteneklerini en üst düzeyde kullanabilmeleri öncelikle,
kullandıkları malzemeler, çalışma yüzeyleri ve hacimlerin onların boyutlarına
uygun olmasına bağlıdır. Her türlü araç ve gereci kullanan işgörenlerin boyut
farklılıklarını gözeterek ara kesit tasarımları yapmak çok önemlidir. Böyle bir
yaklaşımda ise Antropometri kullanılır.
Mühendislik Antropometrisi İşbilimin en önemli
konularından birisidir. İnsan vücuduna ait ölçüler çalışma yerlerinin
düzenlenmesinde özenle göz önünde bulundurulmalıdır.
Çalışma yerlerinin tasarımında insan ölçüleri göz
önüne alınırken insan yeni baştan tasarlanmayacağına göre, onun ölçülerinin
dağılımının bilinmesi makinaların ve dolayısıyla “İnsan-Makina Sistemleri “
tasarımının ön koşuludur. Bu ölçüler bilinmeden insan ile makinanın optimum
etkileşimi olamaz. Ancak bu sayede rasyonel, yorucu olmayan ve iş emniyeti
sağlanmış bir iş ortamı elde edilebilir. Zira, bir makine, teknik yönden ne
kadar mükemmel olursa olsun, eğer onu kullanacak insanın ölçülerine
ve bio-mekanik özelliklere uygun değilse etkin olarak kullanılamaz.
Antropometri;
insan vücudunun boyutları ile ilgilenen özel bir bilim dalıdır. Bu boyutlar;
uzunluk, genişlik, yükseklik, ağırlık ve çevre boyutları gibi farklı teknikleri
içerir. Antropometrinin biyomekanik yaklaşımı ise genelde, hareket hudutları,
kuvvet gereksinimi, davranış hızı gibi yaklaşımlarda insan vücudu boyutlarının
etkisini inceler.
Antropometrik
çalışma yapılırken ölçülerin çalışanların büyük bir kısmına uygun olması
gerekir. İşbilime ait kaynaklarda genellikle çalışanların % 90 oranındaki bir
bölümüne uygun ölçülendirme esas alınmaktadır. Bu oran normal dağılım
eğrisi üzerindeki % 5 ve % 95 'lik oranlar arasına karşılık gelmektedir.
Antropometrik
tasarım sırasında hacim ölçüleri için en büyük ölçüye (% 95) göre, uzanma alanı
tasarımında ise en küçük ölçüye (% 5) göre ayarlamalar yapılmalıdır. Tasarım
sırasında ayarlanabilir sandalye ve masa gibi yardımcı aparatların kullanılması
büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Ancak bu aparatların ayar aralıkları da % 5 -
% 95 arasında olmalıdır.
Ergonomik
amaçlarla antropometri yaklaşımlarında Statik ve Dinamik antropometri olarak
bilinen iki farklı metot geliştirilmiştir.
2.1.1 Antrpometri
Metotları
2.1.1.1. Statik Antropometri
Antropometri,
insanların statik duruş ve oturuşlarında ölçülen metrik değerleri ele alan bir
uğraş alanıdır. Her çeşit statik antropometri yaklaşımının özel bir nedeni
vardır. Okul çocuklarının oturacağı sıraların boyutlarını saptamak için
uygulanacak ölçüler yanında, bir gaz maskesinin yüz ölçülerine uygun bir
şekilde ve boyutlarda imali için gerekli ölçülerin saptanmasında da statik
antropometri yaklaşımı kullanılır.
Statik antropometri
ile elde edilen sayısal veriler, çalışma hayatında pek çeşitli amaçlarla
kullanılabilir. İnsanların kullandığı geçitler, pek fazla hareket etmeden
durduğu hacimler ve oturma yeri gibi boyutsal yaklaşımlarda doğrudan doğruya
statik antropometri bulguları kullanılır.
2.1.1.2. Dinamik Antropometri
İnsanların
kol,bacak ve gövdesini çalışma esnasında, değişik boyutlarda ve devamlı hareket
ettirmesi nedeniyle çeşitli dinamik boyutların ölçülmesine gerek vardır.
İnsanların ayakta dururken ya da otururken çevresindeki malzemelere, kontrol
sistemlerine ve çeşitli işlem noktalarına uzanabilmeleri için; eğilme, uzanma
ve dönme gibi hareketlerin sınırlarını ölçmek de iş düzeni ve insan - tezgah,
insan - makine arakesitlerinin tasarımında optimizasyon açısından önemlidir. Bu
ölçülerin hesaplanmasında dinamik antropometri verilerinden yararlanılır.
2.1.2 Antropometrik Ölçüler ve Ölçüm Yöntemleri
Vücut ölçülerinin tanımlanmasında değişik
ölçüler kullanılır. Ölçülerdeki bu farklılık, araştırmacıların ilgi alanlarının
değişik olmasından kaynaklanmaktadır. Örneğin, bir antropolog vücut yapısını
sadece vücudun zaman içindeki değişimini incelemek amacıyla ele alır.
enm.blogcu.com.Bir mühendis ise, bu yapıyı aynı zamanda bir mekanizma olarak
görür. Bir antropolog, hareket durumunda veya statik gerilim altında kas
zorlanmasının azaltılması ve hareket rahatlığının sağlanması gibi konularla
ilgilenmez. Bir mühendis, tasarım standartlarının ve insana hareket rahatlığı
kazandırmanın daha önemli olduğunu kabul ederek çalışmalarını sürdürür. Bu
standartların belirlenmesi için gerekli ölçümleri yapar ve saptadığı
standartlarla tüketici beklentileri doğrultusunda tasarımlarda bulunur.
2.1.3 Yapısal
Vücut Ölçüleri
Yapısal vücut ölçüleri, vücut
hareketsizken belirli standart pozisyonlarda alınabilen vücut ölçüleridir. 1967
‘de yapılan bir antropometri konferansı sonunda standartlaşma grubunca önerilen
ve başta iş, işyeri, giysi ve şahsi eşya tasarımı olmak ,üzere çeşitli tasarım
amaçları için kullanılan statik vücut ölçüleri şunlardır.
1. Yükseklikler: Düşey
uzunluklardır. Birey ayakta iken yerden, otururken oturma yüzeyinden ilgili
vücut noktasına kadar ölçülen değerlerdir. Diz yüksekliği, ayakta boy, oturuş yüksekliği
gibi yükseklikler bu gruba girer.
2. Genişlikler: Yatay
ve enine çaplardır. Kalça genişliği, omuz yüksekliği, omuz genişliği gibi
ölçüler bu gruba girer.
3. Derinlikler: Yatay
ve dikine çaplar olup göğüs genişliği ve kalça derinliği gibi ölçüler bu gruba
girer.
4. Uzunluklar: Herhangi
bir vücut kısmının uzun ekseni boyunca ölçülen büyüklüktür. Sırt uzunluğu, dış
kol uzunluğu gibi ölçüler bu gruba girer.
5. Çevresel
Uzunluklar: Bir vücut parçasının aynı düzlemdeki çevresidir. Bel çevresi,
baş çevresi gibi ölçüler bu gruba girer.
6. Eğrisel
Uzunluklar:Vücut üzerindeki herhangi iki noktayı birleştiren eğrinin
uzunluğudur. Şakaklar arası uzunluklar, çene ucundan kulaklar arası uzunluklar.
7. Düşüklükler: Vücut
üzerinde boyun, göğüs, bel ve kalça çizgilerinden geçtiği kabul edilen yatay
düzlemler arasındaki uzunluklardır.
8. Erişim
Uzaklıkları: Uzunlukların özel bir hali olan erişim uzaklıkları kulun
ekseni boyunca ölçülür. Yukarı doğru ve öne doğru maksimum erişim uzaklıkları
gibi ölçüler bu gruba girer.
9. Kalınlıklar: El,
bilek gibi uzuvların uzun eksenlerine dik en kısa çapların uzunluklarıdır.
10. Çıkıntılar: Herhangi
bir uzvun (örneğin: burun) en uç kısmının başlangıç noktasın kadar olan uzunluklardır.
Burun ve kulak çıkıntısı gibi ölçüler bu gruba girer.
11. Kirişler: Özellikle,
başta ense ile burun ve çene ile arka kafayı birleştiren doğrusal
uzaklıklardır. Çatal bir pergel yardımıyla ölçülebilir.
Vücut ölçülerinin tam olarak tanımlanabilmesi için durum, yer ve tür
değişkenlerinden yararlanılır.
Durum : Ölçülecek vücut kısmının ve parçasının durumu,
Yer : Referans alınacak
nokta veya düzleme göre ölçülecek vücut parçası
Tür : Ölçü türü
Antropometrik
Verilerin Kullanma İlkeleri
Antropometrik verilerin tasarım amaçlarına uygun
olarak kullanılmasında uyulması gereken bazı ilkeler vardır. Bu ilkeler;
Uç Değerler İçin Tasarım Yapma
Tasarım
çalışmalarının en önemli amacı kullanıcı kitlesinin tamamına yakın bir kısmına
uyum sağlayabilecek tasarım standartlarının geliştirilmesidir. Vücut ölçüleri
ile ilgili araştırmalarda bu ölçülerin normal olarak dağıldıkları ya normallik
testleri yapılarak ispat edilmiş ya da daha önceki çalışmalar referans alınarak
varsayılmıştır. Yine bu çalışmalarda %90 'lık bir kullanıcı kitlesi hedef
alınmıştır. Bu anlamda,attaki %5 'lik kısımla üstteki %5 'lik kısımlar standart
kapsamın dışında tutulmuşlardır. En üstteki % 5 'lik yüzde dağılımın alt sınırı
%95, en alttaki %5 'lik değerin üst sınırı da % 5 'lik dağılımdır. Tasarım
çalışmalarında, %5-%95 yüzde dağılım değerleri arasında yer alan kitle hedef
alınır.
Hacimle
ilgili tasarımlarda %95 'lik dağılım değeri, erişimle ilgili tasarımlarda ise
%5 'lik yüzde dağılım değerleri dikkate alınır. Örneğin bir asansör tasarımı
yapılırken asansör kabininin boyutlandırılması sırasında %95 lik değerler,
asansör içindeki kontrol panelinin döşemeden itibaren yüksekliği için %5 lik
değerler dikkate alınmalıdır. Buradaki temel düşünce, uzun boyluların
sığabileceği bir kabine kısa boylular zaten sığabilecektir. Kısa boyluların
erişebildikleri kontrol paneline de uzun boylular erişebilecektir. Alt ve üstte
kalan diğer % 5 lik gruplar için gerekli ihtiyaçlar özel yapımlar yolu ile
giderilir.
Ayarlanabilir Aralıklar İçin Tasarım
Bir donanın
ve tesisin belirli ölçüleri, değişik boyutlardaki kullanıcı kitlesini
kapsayacak şekilde ayarlanabilir ölçülerde yapılabilir. Örneğin bir otomobil ön
koltuğunun ileri-geri hareketi, bir sandalyenin oturak kısmının aşağı-yukarı
hareketi gibi. Bunlar gibi ayarlanabilir özelliklere sahip olan donanım ve araç
gerecin %5 ve %95 lik dağılım içerisinde herhangi bir noktaya göre
ayarlanabilecek şekilde tasarımlanması önerilmektedir.
Ortalama Değer İçin Tasarım
Ortalama değere göre yapılan tasarımlar
düşünüldüğünün aksine olarak büyük bir kullanıcı kitlesini karşılamamaktadır.
Buna rağmen bazı eşya ve araç gereçlerin tasarımında ortalama değere göre
boyutlandırma yapılmaktadır. Örneğin; kazak, çorap ve eldiven gibi giysiler,
ortalama değerlere göre yapılmaktadır.